İlaç ve aşı ile korunma olanağı olmayan solunum yolu ile bulaşan ve bulaşma özelliği yüksek olan  tüm enfeksiyon hastalıklarında olduğu gibi sosyal mesafe kuralları gibi kişisel bariyerler koyarak korunma  çok önemlidir. Lakin sosyal mesafe kuralları toplumun çeşitli katmanlarında farklı etkiler oluşturur. Sosyal mesafe kuralları işyerlerinin, okulların kapatılması ve insanların seyahat yasakları gibi birçok yasağı içerir. En sıkıntılı durum üretim sektörlerinin etkilenmesi ile işsizlik ve ekonomik durma ve gerileme  noktasına gelinmesidir. Karar vericilerin, hastalık görülme sıklığı ve  ölümlerin artışının getireceği ekonomik, sosyal ve psikolojik riskler ile işyerlerinin kapatılması ve insanların normal yaşama devam edememesinin getireceği ekonomik, sosyal ve psikolojik riskleri dengede tutarak kararlar üretmesi gerekir.

 Mutlaktır ki devlet düzeyinde alınması gereken kararlar;  o andaki enfeksiyon olgularının durumuna, risk derecelerine ve de ülke kaynaklarına bakarak alınması gerekir. Ülkedeki farklı paydaş gruplarına danışılması gerekir.  Bu kararlar, şeffaf bir şekilde toplum ile iletişim halinde alınmalı, toplumun güveni kazanılmalıdır. Tabii ki sonuçta alınacak tüm kararlarda toplum yararları gözetilmeli ve bu topluma açık ve net yansıtılmalıdır. Bilinmelidir ki salgın ve özellikle pandemi dönemlerinde devlet yönetimi en zor dönemlerinden geçer ve duygusal değil tamamen mantıklı ve bilimsel dataların ışığında kararlar alınmalıdır.

Sosyal mesafe kuralları konulması kadar da bu kuralların ne zaman ve ne ölçüde geriye alınabileceği de önemlidir.

Bu güne dek, salgını yaşayan hemen tüm devletler sosyal mesafe kuralları uyguladı. Görülmektedir ki bu yaklaşım yararlıdır ve vaka sayısında düşüş olmuştur.  Sosyal mesafe konusunda bilimsel gözlemlerinin  çoğu sosyal mesafe olmadan, COVID-19’ün bulaşma hızı yüzde 2 ile 3 arasında ( hatta bazı toplumlarda 16 kişiye kadar çıkmaktadır) olduğunu göstermektedir. Yani her bir kişi, yaklaşık 2 ya da 3 kişiye bulaştırmaktadır. Sosyal mesafe kuralları uygulanarak bu hızın yüzde 1’in altına çekilmesi hedeflenmektedir.  Salgını önlemek için de bu gereklidir. Böylece hastaneye başvurular, ilaç ve medikal cihazlara ihtiyaç ve ölümler en az seviyede tutulabilecektir.  Eğer üreme hızı yüzde 1’in üstüne çıkarsa, tekrardan geniş çapta sosyal mesafe kuralları uygulamak gerekebilir.

Her devlet iş hayatına dönüş olması yönünde  ciddi bir baskı  yaşamaktadır. Her devletin; sıkı sosyal mesafe aşamasından (Faz 1), aşamalı yeniden açılma aşamasına (Faz 2) geçerken bilinçli kararlar üretmesi gerekmektedir. Tekrardan açılma COVID-19 yayılma riskini artıracaktır. Dolayısıyla liderler bilmelidir ki, yeniden açılma, COVID-19 yayılmasını arttırma riski taşır. Şu anda bulaşının tamamen önüne geçmenin bir yolu yoktur. Aşı bu üreme hızını %1 ‘in altına getirebilir ama aşı bulunana kadar, tüm COVID-19 vakalarını yani hastaları ciddi dikkat ve uyanıklıkla tespit etmeli ve izole edilmeli, hastalarla önceden temas etmiş kişiler (kaynak) yani filiasyon araması , hasta olma olasılığı yüksek kişileri saptama yani sürveyans, hastalığı semptomsuz geçiren/geçirmekte olanların yani asemptomatiklerin (bulaştırma ihtimalleri en fazla grup) yapılacak taramalarla saptanması ve şüphelilerin karantina altına alınması, hastaların testleri negatif olduktan sonra 1 hafta daha izolasyonda tutulması gerekir.

TEKRAR AÇILMANIN AŞAMALARI

Pandemi süresinde zamana da bağlı olarak ülkeler 4 aşamadan geçer. Bir aşama tamamlanmadan diğer aşamaya geçiş salgının alevlenmesine neden olacak geri dönüşü zor maliyetlere yol açacaktır.

FAZ 1: Bulaşın yayılmasını yavaşlatma aşaması

Hedefler:

1. Bulaşmayı yavaşlatmak
2. Test kapasitesini artırıp, semptomlulara ve temaslıların tamamını saptayıp test yapmak
3. Sağlık sisteminin tedavi kapasitesini artırmak ayrıca Covit dışındaki hastalara da bakabilmek.

 Bu faz için atılması gerekli adımlar:

1. Sosyal mesafe ( okulların vs kapatılması)
2. Çalışmaların online gerçekleştirilmesi
3. Seyahat kısıtlaması
4. Toplantıların iptali
5. Ev izolasyonu
6. Testleri artırmak ve verileri paylaşmak
7. Sağlık çalışanlarına, semptomlulara ve temaslılarına test
8. Sağlık sisteminin yeterlilik kapasitesinin artırılması.
9. Sağlıkçılar için koruyucu ekipmanın artırımı, emniyet güçleri vb için korumanın güçlendirilmesi.

İkinci faza  geçmek için aşağıdaki olması gereken 4 kriter vardır.

• Yeni vaka sayısı en azından son 14 gündür düşüşe geçmişse.
• Hızlı tarama test kapasitesi (rapid diagnostic testing capacity) en azından, semptomlu kişiler ve onların temaslıları için yeterli sayıda yapılmış olması
• Sağlık sistemi tüm hastaların bakımı için yeterliyse, sağlık çalışanları için devletin kişisel korunma ekipmanları sağlanmışsa, bunlar yeterli durumda ise
• Tüm yeni ve temaslı vakalar için devletin yeterli sağlık kapasitesi var ise ( burada tüm hastalıkların ilerleyip hospitalizasyon gerekeceği varsayımından yola çıkılır)

FAZ 2:

1. Aşama tamamıyla yerine getirildiğinde ikinci aşamada işletmeler ve sektörler tekrar açılmaya gidebilir. Yetkililer bu açılmanın genel mi , yoksa yerel bölgelere göre bir strateji mi uygulayacaklarına karar vermelidir. Her sektörün tek tek risk analizleri, yarar zarar denklemleri ve bu riskleri toplumun, devletin karşılayabilme gücünü tartışabilmek için taraf sektörlerden fikir alınması ve bu kararların şeffaflıkla verilmesi dünyadaki genel görüştür.

İkinci evrenin hedefleri: 1. Sosyal mesafe tedbiri, zamanla kaldırılmak üzere dikkatle uygulanmalı 

2. Isyerleri ve okullar açılmalı 
3. Covit19 kontrol altında tutularak Faz 1’e geri dönüşün önüne geçilmesidir.

Bunlar karar süreçleri oldukça irdelenmesi gereken hedeflerdir ve faz 1 deki tüm çalışmalar dikkatle sürdürülüyor olması şarttır.  Bu geri dönüşün hastalık oranlarına yansıması 2-3 haftalık bir sürede olacaktır. Eğer vaka sayısında artış varsa, açılma durdurulmalıdır ve mevcut durum kontrol altına alınmalıdır. Bu yüzden 2. Faz zorlu bir süreçtir ve kademeli olarak yapılmalıdır.

Epidemiolojik risk; kararların alınmasında göz önüne alınması gereken önemli noktalardan biridir. Her sektörün açılımında ilgili paydaş gruplara danışılması, iyi iletişim kurulması, toplumun bu vaka artış sayısını önlemek için alınan kararlara dahil edilmesi gerekmektedir; Paydaşlarla iletişim; 2 yönlü iletişim olmalıdır. Yanlış bilgi yayılması ve kurallara uyulmaması ile karşılaşmamak için belli kararları paydaşlara bırakmak gerekir. Toplum güveni sağlanmalıdır, tekrar açılma aşamasında; toplum desteği ve işletmelerin kurallara uyumu çok önemlidir. Hangi konular göz önüne alınarak, hangi faktörler göz önüne alınarak tekrardan açılmaya gidilmiştir, bu nktalar şeffaf bir şekilde toplum ile paylaşılmalıdır. Belirsiz olan konular, devlet yetkilileri tarafından tespit edilip o konuların üzerine gidilmeli, toplum hassasiyet ve endişeleri göz önünde bulundurulmalıdır. İletişim sayesinde, insanlar virüsten korunmanın yollarını, işletmeye düşen sorumlulukları bilmelidirler. Bunun için de riskler, ve hafifletme önerilerinin iyice kavranması gerekir.

Risk Değerlendirmesi, sosyal mesafe kurallarının gevşetilebilmesi ve ekonominin belli kısımlarının tekrardan açılması için yapılmalıdır;

• Bulaşın artma olasılığı (okul, işletme vs yerlerin tekrar açılması halinde bulaşın artma riski)
• Bulaşın sonuçlarının (bulaşın, kişiler ve toplum üzerindeki etkisi) ölçülmesi gerekir.

Hem ihtimalin düşmesini sağlayacak olan hem de sonuçlarının etkisini azaltacak olan hafifletme önlemleri alınmalıdır.

 Olasılık araştırmalarında veriler yakın temastan bulaştığı yönünde olduğundan ev halkı, sürekli olarak yakın temas halinde olanlar, beraber seyahat edenler veya bir öğün paylaşanlar en yüksek enfeksiyon riski taşırlar. Büyük toplantılar, dini toplantılar, koro çalışmaları, uzun süreli bakım yerleri, büyük aile toplantıları vb salgına sebep olurlar.

 O yüzden minimum temas olan yerler daha az risk taşır ama bu salgında riski tamamen yok etmek mümkün değildir.

Bulaşın artmasını hızlandıracak büyük toplulukları bir araya getiren işletmeler; beraber seyahat gerektiren vs işletmelerin daha farklı önlemler alması gerekmektedir. Bu olasılığı hafifletme önlemleri alınmalı, Bir işletme yüksek risk taşısa bile, (ihtimal ve sonuçlardan ötürü); bu riski düşürmek mümkündür. Ancak, hiçbir hafifletme önerisi riski tamamen sıfırlamaz, önlemlere rağmen, bazı işletmelerin açılması taşıdığı riskten ötürü pandemi  sona erene kadar mümkün olmayabilir.

 

 İşletmeler açılması düşünüldüğünde,

 Fiziksel mesafe ile; mümkün olduğu sürece, insanların evden çalışmasını desteklemek; fiziksel olarak işyerinde olması gereken işçi sayısını en aza indirmek.

Mühendislik yaklaşımları ile  insanlar arası fiziksel bariyer oluşturmak

Çalışmanın sisteminin düzenlenmesi ile insanlar arası teması azaltmak için tekrardan sorumluluk dağılımı; teknolojiyi kullanarak iletişimi artırma

Kişisel koruyucu donanımlarla; insanların tıbbi olmayan maske giymesini sağlamak Tıbbi olmayan maske kullanımı, fiziksel bariyer, insanlar arası mesafe yerleştirme önlemleri için kurallar konulmalıdır.

 

 Belli Ortamlar için Risk Değerlendirmesi Risk değerlendirmesi;

• Zorunlu olmayan işletmeler
• Okullar
• Dış Alanlar
• Toplu buluşma yerleri
• Ulaşım
• Kalabalık Toplanmalar
• Kişiler arası toplantılar (Bu yerlerdeki sayısal riski hesaplamak şu anda mümkün değildir)

Sözü geçen yerlerde ortak nokta kişi sayısının yüksekliğidir ve yüksek risk barındırır.

Okullardaki online eğitim yüz yüze eğitimin yerini tutamaz. Uzun vadede okulların kapalı olması eğitimde eksikliğe boşluğa sebep olur. Çocukların virüsün taşınmasındaki rolü kesin ve net olmamasına karşın öğretmenler için; ciddi bir hastalık riski oluşturur. Bu yönden okulların açılması dikkatle ele alınmalıdır.

FAZ-3

Aşının bulunmasıyla üçüncü aşamaya geçilebilir.  Serolojik metod ile bağışık olanlar saptanır. Toplumun bağışıklığı belirlenir.Bağışık olanlar izlemeye alınır Bağışık olanlar riskli de olsa işlerine dönebilir, risk alanlarında görev yapabilir  Koruma tedbirlerine binaen tüm tedbirler kaldırılabilir. 

FAZ-4

Olası bir başka pandemiye karşın hazırlıkların yapılacağı evredir. Artık dünyanın yeni salgınlarla karşılaşma ihtimali de olduğundan devletler <,

– Sağlık sisteminin modernizasyonu

– Enfeksiyon öngörü merkezinin kurulması 

– Karantina koşullarının yükseltilmesi 

– Yerel sağlık merkezlerinin ve ekiplerinin güçlendirilmesi çalışmalarını tamamlamalıdırlar.

 

Ülkemizin 1. Faz içindeki durumda olduğunu da düşünürsek;  özet olarak 

A-İkinci aşamaya 4 kriter yer aldığında geçilmelidir

• Yeni vaka sayısı en azından son 14 gündür düşüşteyse
• Hızlı tarama test kapasitesi (rapid diagnostic testing capacity) yeterli ise, en azından, semptomlu tüm insanlar ve onların temaslıları tam saptanıyor ve test hepsi için yapılıyorsa
• Sağlık sistemi tüm hastaların bakımı için yeterliyse, çalışanlara devlet kişisel korunma ekipmanlarını verebilecek durumda ise
• Tüm yeni ve temaslı vakalar için yeterli bir devlet sağlık kapasitesi var ise ,

 

B-Geri açılım için ülkedeki farklı paydaş gruplarına danışılması gerekir,  açılma söz konusu olduğunda bile, evden çalışma ile işlerini halledebilenlerin aynı şekilde devam etmesi ile sosyal temas düşecektir; risk düşecektir. Hastalık izni konusunda işletmelerin daha esnek davranmaları, herkesin tıbbi olmayan maske takması zorunlukları önemlidir.

 C-Yetkililer açılım yaptılarsa 2 -3 hafta aralıklarla değerlendirme yapılmalı, her aşamadan sonra, yeni vaka sayısı, hospitalize edilenler ve ölüm oranları değerlendirilmeidir.

D-Dış alanlarda virus bulaşma riski daha düşüktür. Düşük temas yoğunluğu, az temas ve   

işletmelerini değiştirme kapasitesi olan işletmeler; yüksek temas yoğunluğu olan işletmelere oranla daha erken açılmaya gidebilir. Toplu taşımada kişiler arası mesafe riski bir ölçüde düşürebilir. Ancak genel olarak riski yüksek bir alanlarda okullar ve çocuk bakım yerleri ile ilgili zorluklar mevcuttur.