COVID-19 PANDEMİSİNDE ATIK YÖNETİMİ

Covid-19’e karşı olan mücadelede tıbbi atıklar, evsel atıklar ve diğer tehlikeli atıkların yönetimi sağlık ve çevre üzerindeki olası ikincil etkileri en aza indirgemek için ivedi ve temel bir kamu hizmetidir. Böyle bir salgın sırasında, maskeler, eldivenler, diğer koruyucu ekipmanları içeren artmış miktarda kontamine olmuş atık ve kontamine olmayan maddelerle birlikte pek çok türde ek tıbbi ve tehlikeli atık üretilir(1). Örneğin Çin’de salgının merkezi olan Wuhan’da her zamankinin altı katından daha fazla tıbbi atık üretildiği belirtilmektedir(2). Bu atıkların doğru şekilde yönetilmemesi, insan sağlığı ve çevre üzerinde öngörülemeyen ikincil etkilere neden olabileceğinden atıkların doğru yönetimi etkili bir acil durum müdahalesinde hayati bir unsurdur(1). Uluslararası Katı Atık Birliği, Covid-19 salgını döneminde atık yönetimi için üç genel önceliği göz önünde bulundurmaktadır; 

1. Ülkeler, eyaletler ve şehirler atık yönetimi, geri dönüşüm hizmetleri, işleme ve imha tesislerinin çalışmalarının aksamamasını; böylece uygunsuz atık yönetiminin halk sağlığı için ilave risk oluşturmamasını sağlamalıdır. Atık yönetiminde çalışanlar, özellikle atık toplayan kişiler için ilave önlemler alınmalı, sağlık ve güvenlik prosedürleri ile atık akıntıları ve/veya teçhizat tarafından bulaşabilecek herhangi bir enfeksiyondan koruma sağlanmalıdır. 

2. Çapraz kontaminasyon ve enfeksiyonlardan kaçınmak için geri dönüşüm faaliyetleri yeniden düzenlenmelidir. 

3. Artan sağlık bakımı ve buna bağlı artan tıbbi atıklar, daha fazla enfeksiyon ve kirlilik için risk oluşturmadığından emin olarak güvenli bir şekilde işlenmeli ve imha edilmelidir(3).

Sağlık bakımı ve tıbbi bakım atıklarının etkili yönetimi; uygun tanımlama, toplama, ayırma, depolama, nakliye, işleme ve imhasının yanı sıra dezenfeksiyon, personelin korunması ve eğitimi de dahil olmak üzere ilgili önemli hususları gerektirir. COVID-19 acil durumu sırasında evsel atığın güvenli yönetiminin de kritik olması muhtemeldir. Kontamine maskeler, eldivenler, kullanılmış veya süresi dolmuş ilaçlar ve diğer maddeler gibi tıbbi atıklar ev çöpüyle kolayca karışabilir, ancak tüm bunlar tehlikeli atık gibi işlem görmeli ve ayrı olarak atılmalıdır. Bunlar diğer evsel atıklardan ayrı olarak depolanmalı ve uzman belediye veya atık yönetimi operatörleri tarafından toplanmalıdır(1).

Bir salgın sırasında, hastane yönetimlerinin çoğunun eğilimi tüm atıklarını tehlikeli atık olarak yönetmektir. Bu, hastanenin tıbbi atık kapasitesini aşırı yükleyebilir ve uygun toplama, işleme ve imhası gereksiniminde ani artışa bağlı acil durum yaratabilir. Bu koronavirüse karşı artmış reaksiyonun istenmeyen bir yan etkisidir. Bulaştırıcı olmayan atıkların, bulaştırıcı olanlardan ayırılması hastaları, sağlık uzmanlarını ve atık sistemi çalışanlarını korumaktadır(3).

CDC, COVID-19 hastalarını tedavi eden sağlık tesislerinden gelen tıbbi atıkların, COVID-19 hastaları olmayan tesislerden gelen atıklardan farklı olmadığını belirtmekte;  çamaşırhane, yemek servisi gereçleri ve tıbbi atıkların yönetiminin rutin prosedürlere göre yapılması gerektiğini belirtmektedir. Tesis atıklarının ek bir dezenfeksiyona ihtiyaç duyduğuna dair kanıt yoktur(4). DSÖ’ ye göre, COVID 19 hastalarının bakımı sırasında oluşan tüm tıbbi atıklar, belirlenmiş saklayıcı kaplarda ve torbalarda güvenli bir şekilde toplanmalı, işlenmeli ve daha sonra, tercihen yerinde güvenli bir şekilde imha edilmeli veya işlenmelidir veya her ikisi de yapılmalıdır. Atıklar saha dışına taşınıyorsa, nerede ve nasıl işleneceği, imha edileceğini anlamak önemlidir. Tıbbi atıkla meşgul olan herkes uygun kişisel koruyucu ekipman (bot, önlük, uzun kollu elbise, kalın eldiven, maske ve gözlük veya yüz siperi) giymeli ve çıkardıktan sonra el hijyenini sağlamalıdır(5). 

Mevcut bilimsel araştırmalarda, atık yönetiminin SARS-CoV-2 virüsünün bulaştırıcılıkta aracı olduğuna dair kanıt yoktur, ancak tüm toplum için alınan izolasyon ve karantina önlemlerine rağmen atık çalışanlarının her gün sokaklarda olduğu düşünülerek ek önlemler dikkate alınmalıdır:

• Kişisel koruyucu ekipman ve giysilerin sık değiştirilmesi ve temizlenmesi de dahil olmak üzere hijyen kurallarına sıkı sıkıya bağlı kalınmalıdır, kırılma veya olası kontaminasyon olaylarında eldivenler değiştirilmeli,  tesisler, araç kabinleri ve diğer ekipmanlar düzenli olarak dezenfekte edilmelidir. Burada önemli bir önlem; maskelerin giyildiği yerlerde çalışanların, maske ve eldivenleri onlarla temas etmeden çıkardıklarından emin olmaktır.
• Ekiplerdeki çalışanlar arasındaki kontaminasyonu önlemek için, sosyal mesafeye (> 1m) sıkı bir şekilde uyulmalı, ortak alanlarda (kontrol odası, kantinler, soyunma odaları) mümkün olduğunca çalışan sayısı sınırlanmalı ve çalışanların sağlığının korunmasına yönelik tüm önlemler alınmalıdır.
• Kap veya torbalarla doğrudan temastan (eldivensiz) kaçınılmalıdır.
• Üniformalar günlük olarak değiştirilmeli veya temizlenmelidir.
• Mümkünse, normal iş eldivenleri giymeden önce, günlük olarak, işçilerin cildiyle doğrudan temas edecek tek kullanımlık bir eldiven seti koyulmalıdır.
• Her araçta dezenfektan ve el dezenfektanları bulunduğundan emin olunmalıdır.
• Çalışanlar  tesislerde sık sık el yıkamalıdır.
• Sürücüler ve toplama görevlileri, hizmet verilen işletmelerin sakinleri ve çalışanları ile temastan kaçınmalıdır.
• Her çalışma döngüsünden sonra atıkların toplanması için tahsis edilen araç kabininin sanitasyonu ve dezenfeksiyonu sağlanmalıdır. Elektrikli süpürge sadece yeterli dezenfeksiyondan sonra kullanılmalıdır. Sprey paketinde dezenfektanların (örneğin en az % 75  alkol içeren ) kullanılması tavsiye edilir(3).

Ülkemizde T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü tarafından özellikle evsel atıkların toplanması esnasında yeni tip koronavirüsle etkin mücadele etmek maksadıyla dikkat edilecek hususlara ilişkin ‘Atık Toplama İşinde Faaliyet Gösteren İşyerlerinde;  Yeni Tip Koronavirüs Salgınından Korunmaya Yönelik Kontrol Listesi’ ve ‘Belediye Atık Toplama İşinde Faaliyet Gösteren İşyerlerinde Yeni Tip Koronavirüs İle Mücadelede Dikkat Edilecek Hususlar’ ı içeren dökümanlar hazırlanmıştır(6,7).

Ülkemizde 07.04.2020 tarihinde T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ‘Tek Kullanımlık Maske, Eldiven Gibi Kişisel Hijyen Malzeme Atıklarının Yönetiminde Covid-19 Tedbirleri’ konulu bir genelge yayınlamış;

• Kurum, kuruluş ve işletmelerin bina ve yerleşkelerinde oluşan maske, eldiven ve diğer kişisel hijyen malzeme atıklarının diğer atıklardan ayrı biriktirilmesi amacıyla, bina giriş ve çıkışları ile ortak kullanım alanlarının bulunduğu katlara biriktirme ekipmanı yerleştirilmesi,
• Atıklar için kullanılan ekipmanların diğer atıkların ekipmanları gibi gri renkli veya gri etiketli olması, ekipman üzerinde sadece maske, eldiven ve diğer kişisel hijyen malzeme atıklarının biriktirileceğini gösteren yazı veya görsellerin yer alması,
• Atıkların ayrı toplanıp, geçici depolama alanına taşınması ve gerekli temizlik işleminin ayrı bir görevli personel tarafından kontrollü yürütülmesinin sağlanması,
• Atık biriktirme, toplama, taşıma ve depolama ekipmanlarının kapaklı olmasının tercih edilmesi, bu ekipmanların kullanımları dışında daima kapalı tutulması ve dış müdahalelerden etkilenmemesinin sağlanması, biriktirilen atıkların ekipmanlardan rahat şekilde, atıklara temas etmeden alınabilmesi için ekipmanların içerisine torba geçirilmesi, atık torbalarının açılmaması, karıştırılmaması, küçük miktarlı atıkların birbirleriyle birleştirilmemesi,
• Ekipmanlardaki atık torbalarının dörtte üçü dolduktan sonra ağızları sıkı şekilde kapatılarak ikinci bir torbaya alınması ve geçici depolama alanına götürülmesi,
• Atıkların geçici depolandığı alanların, doğrudan güneş almayan, bina veya yerleşkenin giriş çıkış, otopark ve kaldırım gibi yoğun insan kullanımı olan yerler ile gıda depolama, hazırlama ve satış yerlerinden uzakta olması, bu alanların daima kapalı tutulması, herhangi bir hayvan, haşerat girmeyecek şekilde önlem alınması,
• Atıkların geçici depolama alanlarında en az 72 saat bekletildikten sonra “diğer atık” olarak evsel atık kapsamında yönetilmek üzere belediyeye teslim edilmesi,
• Sağlık kuruluşlarında veya öğrenci yurtları gibi alanlarda oluşturulan karantina birimlerinde oluşan atıkların “tıbbi atık” olarak yönetilmesi, bu alanlardan kaynaklı atıkların diğer atıklarla kesinlikle karıştırılmaması,
• Evlerden ve iş yerlerinden kaynaklanan tek kullanımlık maske, eldiven, mendil gibi kişisel hijyen malzemesi atıklarının yırtılmaya dayanıklı plastik çöp poşetlerinde küçük miktarlar halinde toplanması, ağzı sıkıca kapatılan çöp torbalarının daha sonra yırtılma riskine karşı ikinci bir torbaya konulması,
• Atık üzerinde virüsün hayatta kalma olasılığını en aza indirmek için atık torbalarının, en az 72 saat süreyle diğer insanların ve hayvanların erişemeyeceği oda veya balkonlarda bekletilmesi,
• Atıkların, atık toplama saatinden kısa süre önce çıkarılması ve “diğer atık” olarak evsel atık kapsamında yönetilmek üzere belediyeye teslim edilmesi, belediyeler tarafından maske, eldiven ve diğer kişisel hijyen malzeme atıklarının biriktirilmesi ve teslimine yönelik yapılacak duyuru ve talimatlara uyulması,
• Atık biriktirme, toplama, taşıma ve depolama işlemlerinde kullanılan ekipmanlar ve bu ekipmanların bulunduğu alanların her bir atık boşaltımı sonrası hijyeninin sağlanması, bu ekipmanların başka amaçlarla kullanılmaması, toplama, taşıma ve depolama sırasında oluşabilecek dökülme veya sızıntı suyuna yönelik tedbir alınması, kirlilik oluşması durumunda kirlenen yüzeyin dezenfekte edilmesi,
• Toplanan atıkların elle açılmadan doğrudan düzenli depolama veya yakmaya gönderilmesi,
• Atıkların toplanması, taşınması, işlenmesi ve bertarafı ile görevlendirilen personelin, çalışma sırasında eldiven ve maske gibi kişisel koruyucu malzeme kullanması, atıkla temas etmemesi, toplama ve taşıma işlemleri sırasında özel iş elbisesi giymesi gibi tedbirler alınmıştır(8).

13/04/20 tarihli T.C. Sağlık Bakanlığı rehberinde evde izlenen olası ve kesin Covid-19 hastalarının atıklarının, gerekli koruyucu önemler alınıp çift torba ile muhafaza edilerek ayrı toplandıktan sonra, toplu yaşam alanlarında gözlem altında tutulan temaslılara ait atıkların ve toplumda koruma amaçlı kullanılan maske ve eldivenlerin evsel atık olarak yönetilmesi; hastane ortamında olası ve kesin Covid-19 hastasına ait atıkların ise enfeksiyöz atık olarak kabul edilerek tıbbi atık olarak yönetilmesi uygun görülmektedir. Ayrıca önemli sağlık kuruluşlarının rehberlerinde Covid-19 hastalarının atıkların herhangi bir bekleme süresinden sonra atılmasına dair bir bilgi olmadığı belirtilmektedir(9).

Tüm bu bilgilere dayanarak, tıbbi atık yönetimi sağlayan sağlık kurumlarında hasta, yakını, çalışan, ziyaretçi vb. tarafından kullanılan tüm maske, eldiven gibi malzemelerin tıbbi atık olarak işlem görmesi, tıbbi atık yönetim sistemi olmayan ev, yurt, toplumda kullanım gibi durumlarda evsel atık gibi düşünülse bile ayrı, kapalı poşetlerde , üzerine bir kat daha poşetle balkon gibi havalanan bir alanda bekletilerek, ayrı toplanmasının ve işlem görmesinin uygun olduğu düşünülmektedir.

Atık Sular

CDC’ye göre bir sağlık kuruluşu ya da toplum ortamında bilinen Covid-19 vakası veya Covid-19 araştırılan kişilerin bakımı sonucu oluşan atık su dezenfeksiyon için ek hususlar getirmemektedir. Koronavirüsler, toplum ve sağlık ortamlarındaki diğer virüslerle aynı dezenfeksiyon koşullarına karşı hassastır, bu nedenle atık su arıtma tesislerindeki mevcut dezenfeksiyon koşullarının yeterli olması beklenmektedir. Bu koşullar, hipoklorit ve perasetik asit ile oksidasyon ve UV ışınlaması kullanılarak inaktivasyon gibi uygulamaları içerir. Atık su arıtma tesislerinde çalışanlar ve kanalizasyon işçileri temel hijyen önlemlerini içeren standart uygulamaları kullanmalı ve  arıtılmamış atıkları elden geçirirken mevcut çalışma görevleri için öngörülen kişisel koruyucu ekipmanı kullanmalıdır. Atık su tesisi çalışanlarının COVID-19 ile ilgili olarak ek koruma yöntemlerine gereksinim duyduklarını gösteren kanıt yoktur(4). Ülkemizde T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından 08/04/2020 tarihinde yayınlanan genelgede, DSÖ tarafından Covid-19 virüsünün atık su arıtma tesislerinden ya da atık sudan bulaştığına dair herhangi bir delil olmadığı belirtilmekle birlikte; atık su artıma tesislerindeki yüzeyel havalandırıcıların oluşturacağı aerosollerin solunması veya yutulması durumunda ufak da olsa bir risk teşkil ettiği belirtilmektedir. Dezenfeksiyon uygulamaları bakımından Covid-19’a özgü yeni bir işleme gerek olmadığı belirtilmektedir. Alınan tedbirlere ek olarak, atık su arıtma tesislerinde arıtıldıktan sonra  bitki ve yeşil alan sulamasında kullanılan arıtılmış atık sulara dezenfeksiyon uygulanması, atık su arıtma tesislerinde çalışan personelin sağlığının korunması için İş Sağlığı  ve Güvenliği dökümanlarında belirtilen ve patojenlere karşı da koruma sağlayan standart önlemlerin titizlikle uygulanması; atık suyla doğrudan temastan ve spreyinin solunmasından kaçınmak, koruyucu giysi, eldiven, gözlük, yüz siperi, maske, ayakkabı gibi kişisel koruyucu donanım kullanımı ve kullanılmış malzemelerin hijyenik hale getirilmesi ve bertarafı ve diğer bazı konularda önlemler alınmıştır(10).

Ayrıca ülkemizde 10.04.2020 tarihinde T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından Covid-19 salgını süresince gemi atıkları yönetimi konusunda genelge yayınlanmış ve çeşitli önlemler alınmıştır(11). Atık hizmetlerinin sürekliliğinin evsel atıklar, tıbbi atıklar kadar tehlikeli atık kapsamındaki(12-14) ve diğer tüm atıklar  için de olduğunu hatırlamak ve pandemi öncesindeki uygulamalara dayanak oluşturan mevzuatı dikkate almak  önemlidir.

KAYNAKÇA

1.        Waste management an essential public service in the fight to beat COVID-19 | UNEP – UN Environment Programme [Internet]. [cited 2020 Apr 16]. Available from: http://www.unep.org/news-and-stories/press-release/waste-management-essential-public-service-fight-beat-covid-19

2.        Coronavirus leaves China with mountains of medical waste | South China Morning Post [Internet]. [cited 2020 Apr 16]. Available from: https://www.scmp.com/news/china/society/article/3074722/coronavirus-leaves-china-mountains-medical-waste

3.        Scheinberg CA, Woolridge A, Humez N, Mavropoulos A, Silva C. COVID-19 PANDEMIC ISWA ’ s Recommendations. 2020;(April). 

4.        Clinical Questions about COVID-19: Questions and Answers | CDC [Internet]. [cited 2020 Apr 16]. Available from: https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/hcp/faq.html#Waste-Management

5.        WHO. Water , sanitation , hygiene and waste management for the COVID-19 virus. World 

Heal Organ. 2020;(March):1–9. 

6.        Belediye Atık Toplama İşinde Faaliyet Gösteren İşyerlerinde Yeni Tip Koronavirüs İle Mücadelede Dikkat Edilecek Hususlar [Internet]. [cited 2020 Apr 25]. Available from: https://www.ailevecalisma.gov.tr/media/42423/atik_brosur_20200415.pdf

7.        Atık Toplama İşinde Faaliyet Gösteren İşyerlerinde; Yeni Tip Koronavirüs Salgınından Korunmaya Yönelik Kontrol Listesi [Internet]. [cited 2020 Apr 25]. Available from: https://www.ailevecalisma.gov.tr/media/42424/atik_toplama_kontrol_listesi_20200415.pdf

8.        T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tek Kullanımlık Maske, Eldiven Gibi Kişisel Hijyen Malzeme Atıklarının Yönetiminde Covid-19 Tedbirlerine İlişkin 2020/12 Genelgesi [Internet]. Available from: https://cygm.csb.gov.tr/genelgeler-i-442

9.        T.C. Sağlık Bakanlığı Covid-19 Pandemisinde Atık Yönetimi 13/04/20 [Internet]. [cited 2020 Apr 27] https://covid19bilgi.saglik.gov.tr/depo/enfeksiyon-kontorl-onlemleri/COVID19-AtikYonetimi.pdf

10.      T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 2020/13 Covid-19 Salgını ve Atıksu Yönetimine İlişkin Önlemler Genelgesi [Internet]. Available from: https://cygm.csb.gov.tr/genelgeler-i-442

11.      T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 2020/14 Covid-19 Salgını Süresince Gemi Atıkları Yönetimi Genelgesi [Internet]. Available from: https://cygm.csb.gov.tr/genelgeler-i-442

12.      T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 25/01/2017 Tarihli 29959 Sayılı Resmi Gazete Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği [Internet]. [cited 2020 Apr 24] Available from:    https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/01/20170125-2.htm

13.      T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 02/04/2015 Tarihli 29314 Sayılı Resmi Gazete Atık Yönetimi Yönetmeliği[Internet]. [cited 2020 Apr 24] Available from:    https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2015/04/20150402-2.htm

14.      T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 23/03/2017 Tarihli 30016 Sayılı Resmi Gazete Atık Yönetimi Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik [Internet]. [cited 2020 Apr 24] Available from:  https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/03/20170323-20.htm

Hazırlayanlar:

Arş. Gör. Dr. Betül AKKAYA-Ankara Üniversitesi Halk Sağlığı AD

Prof. Dr. Mine Esin OCAKTAN- Ankara Üniversitesi Halk Sağlığı AD