Bu sıcaklık meselesi kafamıza takılan bir konu. Dün bir bilim kurulu üyesi “virüsün sıcaklıkla alakası yok, Avustralya sıcak, orda da var!!!” deyince, bu işi enine boyuna incelemeye karar verdik. Biraz uzun bir analiz olacak. Okumaya üşenenler son paragraflara geçebilir, kanıt için metne dönebilir. Virüslerin sıcaklık ve ultravioleden etkilendiğini bilimsel olarak biliyoruz. Özellikle 25-26 derecelerden itibaren virüs olumsuz etkileniyor. Ancak bir salgının gelişmesinde ve yayılma hızından pek çok faktör söz konusudur. Yerleşim yerlerindeki nüfus yoğunluğu, insan hareketliliği, yaşam alışkanlıkları, ülkelerin eğitim düzeyi, sağlık hizmetlerinin niteliği ve organizasyon kabiliyeti vb. Bu etkenlerden hiçbirini tek başına belirleyici kabul edemezsiniz. Sıcaklıkla ilgili olarak da, sıcak coğrafyalarda da enfeksiyon görülüyor denerek bu konu biraz geçiştirildi sanki.

Biz de ekolojik araştırma mantığıyla 1 Ocaktan itibaren gün gün tüm coğrafyaların sıcaklık dereceleri ve nem oranlarıyla, aynı tarihlerde görülen vaka sayılarını karşılaştırdık. Isı saati olarak ısının görece daha yüksek olduğu saat 15.00 dilimini kullandık. Her ne kadar daha çok noktasal veriler kullanılsa da süreci gün gün inceledik, virüsünen uzun kuluçka döneminin 14 güne kadar çıktığı bilindiğinden noktasal verileri değerlendirirken bir önceki dönemi de incelerseniz yararlı olur.

Birinci harita 1 Ocak tarihinde dünyada hava sıcaklıklarını gösteriyor. Koyu kırmızıya gittikçe ısı artıyor. Virüsün etkilendiği söylenen sıcaklık (25-26 derece) pembe renk. Bu tarihte Wuhan 5 derecelerde, %80-90 arasında neme sahip. Hijyeni bu kadar kötü, niye hastalık çıkmıyor dediğimiz Hindistan nasıl mı? 25-30 derece arasında değişiyor.

Gelelim 15 Ocak’a, ikinci harita. Wuhan’da vakalar görülmeye başladı. Sıcaklık 1-2 derece, Nem %90-100. Hindistan’da nem %40-50’ler, sıcaklık 15-30 derece arasında değişiyor. Henüz vaka yok. Bu tarihte Çin dışında hiçbir yerde vaka yok.

1 Şubat. 3. harita Hubei (Wuhan)’da vaka sayısı 9074’e ulaştı. Hava 11 derece, nem %60’larda. Ancak 15 Ocak-1 şubat arası hava 5-6 derecelerde, Nem % 80-100’lerde geziyor. Hindistan kuzeyi 16-18 derece, güneyi 30-32 derece, Nem %20-40 arası. İtalya’da Lombardia’da ilk 2 vaka görüldü. Sıcaklık Lombardia’da 7-8 derece, güneyde 15 derece civarı. Güneyde vaka yok. Lombardia’da %80-90 nem var. Bu tarihte Avustralya’da ilk vakalar çıkıyor (25 Ocak). Burası hem sıcak hem de neden vaka çıkıyor denen  yerlerden biri. Ama unutmayalım ısı dışında pek çok faktör var. İlk vakalar Melbourne’de çıkıyor. Avustralya sıcak ve nemsiz ama, Melbourne’ünde içinde olduğu Güneydoğu Avustralya kıyı şeridi 16-21 derece,  nem %80-100, yani virüs açısından  sıcak  değil, aksine ideal. Üstelik bu bölgedeki dört kent, Melbourne, Sydney ve Brisbane, diğer kentler hariç, Avustralya nüfusunun yarısından fazlasına sahip. Enfeksiyonda zaten buralarda yayılıyor.

15 Şubat, 4. harita. Hubei (Wuhan)’da 56.249 vaka var. Salgın pike yaklaşıyor. Sıcaklık 1 derece, nem % 90-100.  Hindistan’da 3 vaka çıktı. Sıcaklık 22-33, Nem %20-40’larda geziniyor. İtalya’da vaka 3’e çıktı. Sıcaklık 10-12 derece, nem %50-60. İran’da hala vaka yok. İspanya’da, Fransa’da, Almanya’da ilk vakalar görüldü. Sıcaklık İspanya ve Fransa’da 10-12 derece, Almanya’da daha düşük. Nem %60-80 arasında değişiyor. Avustralya’da vaka sayısı 15. Vakaların yoğun olduğu Güney Doğu’da hava sıcaklığı 14-20 derece, nem hala %90-100.

Gelelim 1 Mart’a, 5. harita. Hubei (Wuhan) pikini tamamladı aktif vakaları hızla azalmaya başladı. Sıcaklık 10 derece, %70-80 nem var. Isı yükselmemiş, neden vaka sayısı düşüyor denebilir. Çin’in aldığı o katı önlemlerle, her yerde vaka sayısı düşerdi. Hindistan’da hala 3 vaka var. Sıcaklık kuzeyden güneye 25-34 derece arasında, nem %20-40 değişiyor.  İtalya  2 haftada 1713 vakaya çıktı. Sıcaklık kuzeyde 6-7, güneyde 15 derece civarında. Nem oranı büyük kısmında %90, güneyde biraz azalıyor. Ancak vakalar kuzeyde toplanmış durumda.  İspanya, Fransa ve Almanya’da 70-130 arasında vaka var. Isı üç ülkede de 7-15 derece arasında değişiyor. Nem %70-80’ler düzeyinde. İran’da ilk vakalar 19 Şubat itibariyle Kum kentinde başlıyor ( 19 Şubat 8 derece, %50 nem). Kum bu tarihten önce hayli soğuk. Avustralya’da vaka sayısı 30’a çıktı. Vakaların çoğu Güney-Doğu’da. Avustralya sıcak, ama bu bölge 14-20 derece, %70-80 nemi sürdürüyor.

15 Mart, 6. harita. Artık Çin sönüyor. Wuhan 18 derecelere geldi, nem oranı %40’larda. Ama tekrarlarsak burada salgını alınan önlemler söndürdü. Hindistan’da vaka sayısı 117. Kuzeyi 20 ile 25, güneyi  35 derece. Avrupa’da ipin ucu kaçtı. İtalya 24.938 vaka, İspanya 7753 vaka, Fransa 5423 vaka ve Almanya 4838 vaka. Sıcaklıklar 9-16 arasında değişiyor. Nem oranı İspanya’da %50-70. Ancak Almanya ve Fransa bu dönemde zaman zaman %90’ları buluyor. İran 13.908 vaka. Kum kentindeki önlem gecikmesi iki haftada 14.000 vaka getirdi. Sıcaklık 0 ile 20 dereceler arasında. Geniş bir coğrafya. Nem Hazar kıyıları dışında düşük. Avustralya vaka sayısını 313’e çıkardı. Havalar da soğudu. Çok vaka görülen bölgeler 7-18 derece, az vaka görülen yerler 30-33 derece. Nem oranı vaka yoğunluğu olan yerler %80-100, diğerleri %20-30. Türkiye’de ilk vakalar çıktı. Bunlar genelde yurt dışı kaynaklı. Bu noktada ısı ve nemi değerlendirmek çok anlamlı değil. Yine de verelim eksik kalmasın. Kuzey şeridi 7-8 derece, güney şeridi 15-19 derece.

Ve bugün, 7. harita. Çini konuşmaya gerek yok. Hindistan 656 vaka. Bu arada Hindistan’ın nüfusu 1 milyar 380 Milyon. Sıcaklık kuzeyden güneye 26 ile 37 arasında. Vaka hızı çok düşük. Bir sınırlı bölge 22 derece. Nem genel olarak 20-40 arasında değişiyor. İtalya 80.589, İspanya 57.786, Fransa 29.155, Almanya 43.211. İtalya -1 ile 10 derece, çok fazla yağış var, nem %90-100. İspanya güney kıyıları hariç 6-12 derece, Fransa ve Almanya biraz daha soğuk. Nem % 40-60’larda, Almanya’da daha düşük. İran 29.406 vakayı buldu. Son iki haftada hava soğudu -2 ile 17 derece arasında değişiyor, ortalama 5-6 derece. Nem oranı yükseldi yağışlar arttı. %60-100 arasında değişiyor. Avustralya’da vaka sayısı 2985. Havalar son iki haftada özellikle vaka yoğunluğu olan bölgelerde soğuyor, 7-17 derece, orta ve kuzey batı hala sıcak 30-32 derece. Ancak buralarda vaka az. Bu vakaların 2746 tanesi (% 91.2) soğuk ve yağışlı olan güney ve doğu eyaletlerine ait. Türkiye 3528 vakaya ulaştı. Vakaların daha yoğun olduğu bölgeler dikkate alındığında sıcaklıklar son bir haftada 7-14 dereceler arasında değişti. Güneyde sıcaklıklar daha yüksek ancak 20 derecenin altındaydı. Vaka yoğunluğu olan bölgelerde nem son bir haftada %50-90 arasındaydı.

Bu ülkelerin arasında kafa karıştıran coğrafyalarda vardı. Örneğin Tayland ve Avustralya arasında kalan ada ülkeler ve Brezilya. Bu ülkelerde sıcaklık yüksekti. O halde neden vaka çıkıyordu? Öncelikle bu ülkelerin vaka sayıları salgın kuşağına göre oldukça makul düzeyde. Öte yandan hepsinde nüfusun yoğunlaştığı büyük nüfuslu kentler vardı ve insanlar iç içe yaşamaktaydı (Özellikle Brezilya, Tayland ve benzerleri.) Pek çoğu uluslararası hava trafiğinde hub dediğimiz merkezi aktarma noktalarıydı. Ve hepsinde nem oranları Ocaktan bu yana %80-100 arasındaydı (8. Harita, beyaz alanlar çok yüksek nem). Bu özellikler sıcaklığa rağmen bu bölgelerde gözlenen görece az vakayı açıklayabilir. Diğer sıcak ülkeler, Arap Ülkeleri, buralarda da vaka sayıları oldukça sınırlı.

Bütün bu incelemenin bize söylediği; virüs soğuk ve nemli havaları seviyor ve yayılma hızının sıcaklıkla-ultraviole düzeyiyle gücünü tam ortaya koyamadığımız bir ilişkisi var gibi. Ancak bu salgının gidişatını belirleyen tek ve öncül bir faktör değil. Gerekli önlemler alınmazsa salgın sıcak bölgelerde alıp başını gidebileceği gibi, gerekli ve sıkı önlemlerin alınması Çin gibi uygunsuz iklim koşullarında dahi salgını söndürebilir. Mantıksal olarak kişiden kişiye damlacık yoluyla (öksürme, aksırma, yakın mesafeden konuşma) ile bulaşmaya sıcaklığın pek etkisi olmasa gerek. Ancak elimizde, giysilerimizde, cisimlerde, ve dış ortamda-yerde virüsün sağkalımını güçleştirir. Bu da salgının hacminin sınırlanmasında rol oynar.

Peki yine de sıcaklığı bir faktör olarak kabul edersek, önümüzdeki günlerde iklim nasıl değişecek. Elbette güney bölgelerden başlamak üzere 3-4 hafta içinde virüs için uygunsuz hava koşullarına kavuşacağız. İklimin Avrupa’ya pek etkisi olmayacak.

Ancak bu 3-4 haftalık süreçte, yani salgının büyüme evresinde, havanın ısınmasının bize de pek bir faydası olmayacak gibi. Muhtemelen o tarihlerde salgının pikini yapıp salgın eğrisinde aşağı doğru dönmeye başlarız. Ancak salgının sönme ve toplumdan tamamen çekilme aşamasını hızlandırması kuvvetle muhtemel. O halde salgının büyümesini önlemede daha önce sıraladığımız önlemlerle baş başayız. Önlemlerimizden taviz veremeyiz. Toplumdaki hastaları yakalayacağız, temaslılarını kontrol altına alacağız, evde kalacağız, kişisel temizlik önlemlerine özen göstereceğiz, sosyal mesafeyi koruyacağız. Daha sonra bu salgını ülkemizden söküp atmada iklim bir dış kuvvet olarak bize yardımcı olacak ve salgının tekrarlamasında ona güçlük çıkartacak. Bu aşamada özellikle  Akdeniz Ülkeleri de bu etkiden yararlanacak. Sloganımızla bitirelim.

Evde kal, bulaşma, bulaştırma.

Yazarlar: Prof. Dr. Mehmet Aktekin, Dr. Öğretim Üyesi Mestan Emek

Akdeniz Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı