Bu metin Dünya Sağlık Örgütü’nün “Responding to community spread of COVID-19”  isimli kılavuzunun çevirisidir. Çevirinin amacı il pandemi planlarının COVID-19 için uyarlanması sürecine katkıdır. Çeviri kaynağında eylem önerileri için kılavuzlar belirtilmiştir. 

EŞGÜDÜM

Önerilen Eylemler

Yüksek öncelikli 

• Hazırlıklı olma ve yanıt için Sağlık, ulaşım, seyahat, ticaret, finans, güvenlik ve diğer sektörler dahil tüm toplumu kapsayacak bir eşgüdüm mekanizmasını kur-güçlendir.
• Acil durum (Pandemi) yönetimini sürece kat
  • Halkı, yanıtta aktif rolü için duyarlı kıl
  • Pandemik influenza planı üzerinden, paydaşlarla hazırlık ve yanıt planını geliştir
  • Hastane ve toplum hazırlık planlarını güçlendir, alan, çalışan, sarf malzemesi tedarikinin artacak hasta bakımı gereksinim için yeterli olduğundan emin ol.

İkincil Öncelikli

• Önlemlerin etkililiğini değerlendirme ve izleme sistemi kur
• COVI-19 ile ilgili ürünler (laboratuvar tanı araçları, tedavi ilaçları, aşılar) için yasal düzenleme hazırlığı yap

RİSK İLETİŞİMİ VE TOPLUM KATILIMI

Hazırlık ve yanıt stratejileri ve girişimleri ilk andan itibaren halka ve diğer sektörlere duyurulmalı, açıklanmalı, değişiklik yapılırsa da bilgi güncellenmeli. Toplumla nelerin bilindiği, nelerin bilinmediği, yayılımı önlemek ve kontrol altına almak için nelerin yapılmakta olduğu hakkında iletişim kurmak temeldir.

Halkın algılarına değer veren ve onları hedefleyen, duyarlı, şeffaf, tutarlı ve incelikli mesajlar otorite ve güvenin kurulması/sürdürülebilmesi için gereklidir.

Kaygılar, söylentiler ve yanlışbilgileri saptayarak,  yanlışbilgi salgınını yönetimini proaktif yönetmek üzere sistem geliştirilmelidir.

Önerilen Eylemler

Yüksek öncelikli 

• COVID-19 için varolan Pandemik influenza eylem planı ve diğer halkla iletişim prosedürleriüzerinden ulusal risk iletişimi ve toplum katılımı planını uygulamaya sok
• Korunma ve kontrol önlemleri hakkında medya, halk sağlığı ve topluma dayalı ilişki ağlarının, diğer sektörlerin (örn. Sağlık, eğitim, işletmeler, seyahat, çevre, hayvan ve tarımcılık) katılımını da sağlayan istikrarlı bir mekanizma kullanın.
• Toplumun algıları ve yanlış bilgilerini erkenden saptama ve yanıt vermek için kültürel yönden uygun ve toplumla empati kuran katılım mekanizmalarını geliştirin.

İkincil Öncelikli

Halkla etkin iletişim için, risk algılarını, yüksek riskli grupları, kolaylaştırıcı ve engelleyicileri analiz edin 

HALK SAĞLIĞI ÖNLEMLERİ

Halk sağlığı önlemleri virüsün dolaşımını ve bulaşıcı hastalığın yayılımını yavaşlatabilir. Bunlar kişisel koruyucu, çevresel, sosyal mesafelenme (1 m uzakta durma), seyahatle ilişkili önlemler biçiminde olabilir. Halen COVID-19 için aşı ya da tedavi edici ilaç yoktur.

Halk sağlığı önlemleri virüs dolaşımını azaltma ve hastalığı önlemede şimdi en önemli girişimlerdir, öyle olmayı da sürdürecektir.

Önerilen Eylemler

Sosyal mesafelenme (uzak durma) ve toplantıların/ toplanmaların iptali, okulların kapatılmasıkriterlerini belirleyin.

Tüm durumlar için öneriler

• El yıkama
• Soluma yoluyla bulaşa karşı önlemler (damlacık, aerosol ile bulaş)
• Uzakta durma uygulaması
• Belirtileri olan bireyler için maske
• Hastaların izolasyonu ve tedavisi
• Sağlıklı temaslıların izlenmesi
• Seyahat edenler için öneriler
• Çevre temizliği

Dünya/ülkedeki duruma göre göz önüne alın 

• Kalabalıktan kaçınma- toplantıları iptal etme
• Okul kapatma ve diğer önlemeler
• Kamu taşımacılığının durdurulması
• İşyerlerini kapatılması
• Halk sağlığı karantinası (belirtisizler, temaslılar) ve/veya izolasyon (hastalar)

OLGU YÖNETİMİ

Sağlık hizmeti sunan birimler sağlık hizmetlerini sunmaktayken önemli derecede COVID-19 vaka artışına hazırlanmalıdır. Ayrıca aynı ortamda bulunabilecek diğer kişilerin ve hastaların COVID-19’a  maruz kalma riskini azalmak için triyaj sistemlerine de gereksinim duyulacaktır.

Önerilen Eylemler

Yüksek öncelikli 

• Aşırı başvurunun tarama alanı ve triyajını, tedavi yoğun bakım ünitelerini (çalışanlar, alan ve oksijen dahil malzeme gereksinimini) kurgulayın
• DSÖ ve Uluslararası tanı ve tedavi, izlem (toplumda bakım dahil) rehberlerin sağlık  çalışanlarına ulaştırın.
• Hafif COVID-19 belirtileri olanlara durumda kötüleşme olursan ne zaman hastaneye başvuracaklarının önerildiği ev bakımı için rehberi kullanışlı kılın.
• COVID-19 olanlara geniş kapsamlı destekleyici tıbbi, beslenmeye yönelik ve psikososyal bakım sağlayın.
• Toplum için rutin ve acil sağlık hizmetlerini sürdürün

İkincil Öncelikli

• Eğitimi güncelleyin ve tıbbi hizmet sunan ekipleri dinlendirin
• COVID-19 klinik özelliklerinin belirlenmesine yardım için uzman ağına katılın, klinik bakımda karşılaştığınız sorunları küresel dayanışmayı güçlendirmek için paylaşın.

ENFEKSİYON ÖNLEME VE KONTROL

Sağlık birimleri önemli bir derecede COVID-19 artışına hazır olmalıdır. Çalışanlar, belirti ve bulguları tanıyabilmelidir, bilinen komplikasyonları tanımlayabilmelidir ve kendilerini korumakta iken uygun tedaviyi uygulayabilmelidir.

Sağlık çalışanlarında enfeksiyonu önleme ve hastalar arasında COVID-19’u yaymaktan kaçınma başarılı bir koruma ve yanıt, sağlık insangücünü koruma ve sağlık sistemine güvenin sürmesi için anahtardır. Özel sektör bu sürecin tüm planlama ve aktivitelerine katılmalıdır.

Önerilen Eylemler

Yüksek öncelikli 

• Bu konuda eğitimli sağlık çalışanlarını belirleyin ve duyarlı sağlık birimlerine Enfeksiyon önleme ve kontrolünü işler kılmak üzere yetkili teknik bilirkişi olarak gönderin
• Triyaj, erken saptama, yönetsel, çevresel ve mühendislik kontrolü kişisel koruyucu ekipman kullanımı uygulamalarını sağlayın. Hastalar ve aileler için soslunum yolu belirtleri triyajı ve solunum yoluyla bulaşma uygulamaları konusunda uyarıcı eğitici görsel materyaller sağlayın (gereksinim duyulan dillerde), 
• Hastanın başvuru yolaklarını ve kişisel koruyucu ekipman tedarik yönetimi, artacak insangücü gereksinimini tanımlayın (sayı ve yeterlilik)
• Doğrulanmış COVID-19 olgularıyla temas eden sağlık çalışanlarının solunum yolu hastalığı ve meslek hastalığı bildirimi için plan oluşturun. 

İkincil Öncelikli

• Enfeksiyon önleme ve kontrolü ve su, sanitasyon, sağlık (WASH) uygulamalarını seçilmiş sağlık birimlerinde ve kamusal alanlarda -IPC Assessment Framework, the Hand Hygiene
  Self-Assessment Framework, hand hygiene compliance observation tools, and the WASH Facilities Improvement Tool araçlarıyla izleyin

SÜRVEYANS VE RİSK VE ŞİDDET DEĞERLENDİRMELERİ

Günlük bildirim yapılmalı, haftada bir tüm veriler üzerinden hastalık trendi /gidişat değerlendirilmelidir.

Toplam doğrulanmış olgu sayısı	Yeni olgu doğrulanmış sayısı	Toplam ölüm sayısı	Yeni ölüm sayısı	Virüs dolaşımı tipi	Son olgu bildirim üzerinden geçen gün sayısı

Rutin surveyans, risk faktörleri, hastalık şiddeti, klinik tedavi, sağlık çalışanlarında virüs dolaşımı dinamiği… gibi değişkenleri inceleyen özel çalışmalarla desteklenecektir. 

Ulusal, bölgesel ve illere göre düzenli risk değerlendirmeleri, yerel olarak en uygun koruma ve kontrol önlemlerinin belirlenmesi için-kılavuzluk için sürdürülmelidir

COVID-19 hastalığının klinik şiddetinin değerlendirmesi süreç içinde oluşan/oluşacak ekstra (excess) morbidite ve mortaliteyi anlamak, sağlık sistemi üzerine etkilerini değerlendirmek ve gelecekteki gereksinimleri planlamak için gereklidir.

Önerilen Eylemler

Yüksek öncelikli 

• Ulusal olgu tanımını kamu ve özel sağlık sektörüne sürveyans için dağıtın ve değişirse bildiri.
• Hastalık trendini, hastalık şiddetini ve sağlık sistemine etkisini izleme ve raporlama için surveyans stratejilerini hayata geçirin.

İkincil Öncelikli

• Salgına yanıt stratejisinde eylem ve değişiklik için yol gösterici olarak uygun risk değerlendirme uygulamalarını sürdürün. 
• Sürveyans analizi ve risk değerlendirmelerini kullanarak ulusal hazırlık ve yanıt planlarını gözden geçirecek mekanizmalar kurun.

ULUSAL LABORATUVAR SİSTEMİ

Yüksek bir COVID-19 testi istemine hazır olun. Klinik tanı, olası olgular için, transmisyon dinamikleri ve klinik hastalık daha iyi anlaşıldığında kullanılabilir (may be used).

Laboratuvarlar testi yeniden ölçeklendirme gereksinim duyarsa sentinel ya da sentinel olmayan sürveyans birimleri hastalık trendi, etkileri ve virüsün evrimi bilgi toplamak için kullanılabilir. Ülkeler DSÖ tarafından tanınan COVID-19 referans laboratuvarlarına, gerekli malzemelere, reaktiflerine ve protokollere erişimlerini sürdürmelidir. 

Önerilen Eylemler

Yüksek öncelikli 

• Laboratuvarda spesimen incelemesinde artışa hazır olun
• Laboratucar protokolü, malzeme ve reaktiflere erişimi sağlayın
• DSÖ tarafından tanınan COVID-19 referans laboratuvarlarına erişimi sürdürün

İkincil Öncelikli

• Hastalık trendini, etkilerini ve virüs evrimini izlemek için, rutin sürveyans sistemine katılın, DSÖ rehberlerine uyan laboratuvarlar ile periyodik olarak izolat paylaşın.

LOJİSTİK, TEDARİK YÖNTEMİ

COVID-19 (metinde COVF-19, DSÖ ve google aramalarında karşılığı bulunamadı)  ölçüm, kontrol ve önlemeyi desteklemek için lojistik düzenlemeler gözden geçirilmeli ve bütün beklenen anahtar alanlarda artış sağlanmalı (örneğin personel, dağıtımlar, tedarik).

Önerilen Eylemler

• Ülkede COVID-19 Hastalık Emtia Paketi (HEP), hasta kit yedekleri ve diğer hayati gereçlerin kontrol, güvenlik, transport, dağıtım ve depolama yönetim sisteminde tedarik zincirini sağlayın
• HEP ve COVID-19 hasta kitlerine dayalı sarf maddelerini düzenli olarak gözden geçirin; COVID-19’un vaka yönetimi için merkezi stok depolama geliştirin. 

HAYATİ HİZMETLERİN DEVAMLILIĞININ SAĞLANMASI

İş eylem planları test edilmemişse COVD-19’un toplumsal bulaşı etkilenen toplumlarda hayati hizmetlerin kesintiye uğramasına neden olabilir. 

Önerilen Eylemler

• COVID-19 görülen yerlerde ulusal sektörler arası uyum ve uygulama acil durum hazırlık iş süreklilik planlarını uyarlayın ve uygulayın.
• Kritik fonksiyonları (örneğin su ve sanitasyon; akaryakıt ve enerji; besin; telekomunikasyon/ internet; finans; kanun/düzen; eğitim; taşımacılık), gerekli kaynakları, hayati iş gücünü tanımlamak ve devamını desteklemek için Birleşmiş Milletler Ajansları ve diğer ortaklarla çalışın. 

ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME

Tanı, tedavi ve aşı geliştirme yerlerinde COVID-19 araştırma ve geliştirme için katkı sağlayan ülkeleri bilgilendirme.

Önerilen eylemler

Ulusal kapasite mevcutsa, uluslararası R&D planlanan çalışmalar ve DSÖ’nün özel çalışma protokollerine katıl (şefkatli kullanım, Kaydedilmemiş ve Girişimsel Araştırılan Acil Kullanımının İzlenmesi)   

Çeviri kaynağı: Responding to community spread of COVID-19 
(WHO/COVID-19/Community_Transmission/2020.1 
https://www.who.int/publications-detail/responding-to-community-spread-of-covid-19

Çevirenler: Prof.Dr.Muzaffer Eskiocak, Prof.Dr.Tayyar Şaşmaz