YENİ KORONAVİRÜS HASTALIĞI (COVID-19) 

 “TEK SAĞLIK” YAKLAŞIMIYLA DÜŞÜNMEK…

Dilek ASLAN

Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı

Daha önce MERS ve SARS hastalıklarının nedeni olan geniş Coronavirüs ailesinin SARS-CoV2 olarak adlandırılan üyesinin neden olduğu ve Aralık 2019’dan bu yana dünyada pandemiye yol açan Yeni Koronavirüs Hastalığı (COVID-19) (1) çok sayıda sorunun sorulmasına neden olmaktadır:

• Nasıl önleyeceğiz?
• Nasıl tedavi edeceğiz?
• Kaybettiklerimiz için ne yapacağız, nasıl davranacağız, nasıl hissedeceğiz, bu duygularla nasıl baş edeceğiz?
• İyileşenlere nasıl yaklaşacağız?
• Bir daha bu ve benzeri durumlara nasıl hazır olacağız?
• Yaşadığımız küçük dünya(lar) “küresel köy” ilişkisi nasıl olacak?
• Aldığımız hangi dersleri geleceğe taşıyacağız?
• …….
• …….

Sınırsız soruların yanıtları ne yazık ki o kadar da “sınırsız” değil ! . En azından “şimdilik”. Dünya önlemede, herkesi tedavi etmede, ileriye yönelik öngörülerinde o kadar da çok seçeneğe sahip değil. En azından “bugün için”. Bununla birlikte “bilinmez” durumlarda şimdiye kadar ne(ler) yaşandı ise aslında benzerlerini yaşıyoruz. Dolayısıyla, yakın/orta/uzun gelecekten umutlu olmak durumundayız.

Günümüzün pandemisi COVID-19 gibi gereksinim ortaya çıktığı andan itibaren “bilimden vazgeçme”, “bilimin ürettiklerini toplum için var et” ve “bu ilişkiyi ise izle, sürdür ve geliştir” yaklaşımı dünyanın en temel yaklaşımı oldu (Şekil 1). Bu döngü şüphesiz farklı dinamiklerle de gözden geçiriliyor. Örneğin; ülke, toplum, ekonomi, sosyal dengeler, kültür, coğrafya, iklim, vb. durumlarla somut durumun ilişkisi bilimsel çalışmaların yelpazesini de haklı bir biçimde genişletiyor. 

Şekil 1. Bilim ve toplum ilişkisi.

Bu döngü aslında halk sağlığının hemen her konuya yaklaşımının klasik döngüsü olarak düşünülebilir. Ancak bu döngüyü etkileyebilecek bütün durum ve koşulların etkisinin dikkatle incelenmesi ve değerlendirilmesi önem kazanır. Örneğin, hastalığı önlemek için “sosyal mesafe (social distancing) (2)” kuralını bilim kanıtlar, ancak bilimin kanıtladığı bu uygulamayı her toplumda aynı şekilde uygulamak mümkün olmayabilir. Farklı yöntemler kullanmak durumunda kalınabilir. Ya da tedavi kanıtlanmış tedavi seçeneklerinizin de toplumda her bir bireye ulaştırılması sağlık sistemlerinin sınırlılıkları ya da kapsayıcılığı ile ilişkili olabilir. Dolayısıyla, bilim üretir, toplumsal dinamikler bilimin ürettiğinin birey ve/veya toplum için başarısını belirler. Başarı en önemli amaç ise bütün dinamiklerin her boyutunun çok iyi çalışılması gerekir. Bu noktada pek çok kavramsal tartışma yapılabilir, ancak en net kabul artık “tek sağlık (one health) (3)” kavramının çok iyi öğrenilmesi üzerinde olmalıdır. Bu kavram, aslında yeni bir kavram değildir ama “insan”, hayvan” ve “ekoloji” üçlüsünün bir bütün olduğunu savunur. Birisindeki sarsıntı aslında diğerlerini etkiler, bozar. İnsan sağlığı temelde çevre sağlığı ve hayvan sağlığından etkilenmektedir. Dolayısıyla, her üç bileşenin bütünlüğünü bozmamak esastır. 

• Nasıl yapılacak?
• Nasıl başarılacak?

Coronavirüsler ve “tek sağlık” ilişkisi SARS-CoV ve MERS-CoV örnekleri üzerinden ele alınmıştır. Her iki hastalığın geçişinde hayvanlar rol oynamışlardır. Bu deneyimlerden yeterli düzeyde yararlanmak gerekir. Örneğin; MERS-CoV hastalığı da insanlarda yaşlılar, kanser, diabetes mellitus, böbrek hastalığı gibi kronik hastalığı olanlar arasında daha ağır seyretmektedir. Örnekler ve tespitler çoğaltılabilir (4). Günümüzün sorunu COVID-19 için de benzer tartışmaları hemen her kesim büyük bir çaba içinde sürdürmektedir.

Özetle; her yeni durum çeşitli yeni sorunları ve konuları gündeme getirmektedir, bu anlaşılabilir bir durumdur. Ancak ilkeler ve yaklaşımlar çok da değişmemektedir. Değişen, çoğunlukla zaman ve bağlı dinamiklerdir. Akılcı yaklaşımlarla ve bilimin rehberliğinde çözüm muhakkak üretilir, üretilecektir. Başka türlü bir seçeneği ve geleceği düşünmek insanlığın şimdiye kadar yaptıklarını inkar etmek olur. Bu çelişkiye düşmemek ve umutla, bilimle, toplumsal sorumlulukların en üst düzey bilinciyle ve doğru uygulamalarıyla geleceğe bakmaktan başka da bir yol/yöntem bulunmamaktadır. 

Kaynaklar

1. What is Coronavirüs? [Internet https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses Erişim:22.3.2020.
2. Coronavirus disease (COVID-19) advice for the public. [Internet]https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public Erişim:22.3.2020.
3.  [Internet] https://www.who.int/features/qa/one-health/en/ Erişim:22.3.2020.
4. Hemidi MG. Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus and the One Health concept. PeerJ 2019;7:e7556